نگاهی به معنا و مفهوم مهندسی فرهنگی

نگاهی به معنا و مفهوم مهندسی فرهنگی

  چکیده :

مهندسی فرهنگی بستری برای دستیابی به فرهنگ مطلوب در سایه منابع و مقدورات موجود است. ترسیم ابعاد مختلف مهندسی فرهنگی جهت طراحی و اجرای صحیح، دقیق و همه جانبه «نقشه مهندسی فرهنگی»، نیازمند تحرک بیشتر نهادهای فرهنگ سازی چون شورای عالی انقلاب فرهنگی است. تأکیدات مکرر معظم له بر این نکته که «یکی از مهمترین تکالیف ما در درجه اول مهندسی فرهنگ کشور است» (1383)، نقش و رسالت دانشگاه، به ویژه گروه های معارف اسلامی را در این مسیر برجسته تر نمود.

یکی از مفاهیم عرضه شده در حوزه مدیریت راهبردی فرهنگ طی سالیان اخیر در کشور ؛ ابزار و مفهوم مهندسی فرهنگی است ، به واسطه اهمیت بی تردید این مقوله در مناسبات سیاسی و اقتصادی ، توسعه و تعمیق ارزشهای اجتماعی و رضایت شهروندان و سایر موارد است .

در این تحقیق توصیف و تبیین مفهوم مهندسی فرهنگی ، بررسی چالشها و ارائه راهکارهای مدیریتی در این زمینه را دنبال میکند ؛ همچنین برخی از مسائل اجتماعی این استان

بدیهی است درک مشترک و اتفاق نظر ذینفعان و تبیین رابطه این مفهوم با سایر استعاره های مدیریت فرهنگی و لحاظ سایر مولفه های دخیل در تصمیم سازی راهبردی ، گام بزرگی در توسعه این مفهوم خواهد داشت .

 

مقدمه :

طی دهه گذشته مفاهیم مهم و درخور توجهی همچون ایران فرهنگی و مهندسی فرهنگی در عرصه مدیریت فرهنگی کشور از سوی دولتمردان و محققان داخلی مطرح شده است .

مفهوم مهندسی فرهنگی نخستین بار در سال 1381 توسط رهبر معظم انقلاب (دام ظله) در جهت تاکید و تبیین لزوم توجه به فرهنگ و ابعاد ارزشهای فرهنگی به کار گرفته شده است . مهندسی فرهنگی با هدف باز طراحی ، اصلاح و ارتقاء شئون و مناسبات اقتصادی ، اجتماعی و ... کشور بر اساس فرهنگ مهندسی شده با توجه به شرایط و اقتضاعات ملی و جهانی  مطرح گردیده است .

توسعه علمی و خردمندانه این مفهوم میتواند به عنوان ابزاری در جهت رفع و حذف کاستی های فرهنگ موجود و شناسایی نقاط مثبت  سازنده باشد . پیشرفت های خیره کننده فناوری اطلاعات ، توسعه روز افزون سایر حوزه ها حرکت به سوی جهانی شدن را به سرعت اجتناب ناپذیر کرده است .

لذا با توجه به این موضوع جهت رویارویی با این موضوعات داشتن یک نظام مهندسی فرهنگی بسیار مهم است . دست یافتن به نظام مهندسی فرهنگی در کشور مستلزم داشتن اطلاعات صحیح از وضعیت تمام استانهای کشور و شناخت ریز و درشت نقاط مثبت و منفی در آنهاست .

 

مفهوم شناسی مهندسی فرهنگی :

تعریف مهندسی فرهنگی و شناسایی ویژگی های اساسی آن نیازمند مجال گسترده ای است. اما به اختصار می توان گفت: از آنجا که مهندسی فرهنگی یک واژة مرکب است بنابراین مانند سایر واژه های ترکیبی باید ابتدا هر واژه جداگانه مورد شناسایی قرار گیرد تا از ترکیب دو واژه یک مفهوم روشن به دست آید.

 

مفهوم «مهندسی»

مهندس معرب همان اندازه در فارسی است و به معنای اندازه گیرنده، تقدیر کننده، محاسب، شماره دار و... می باشد. این واژه در واقع از همان «هندسه» که معرب «اندازه» می باشد گرفته شده است. هندسه را چنین تعریف کرده اند: معرب اندازه، القیاس،... و فی الاصطلاح هو علم یبحث فیه عن احوال المقادیر من حیث التقدیر و صاحب هذا العلم یسمّی مهندساً. «مهندس» واژه جدیدی نیست که متناسب با رشته های دانشگاهی وضع شده باشد بلکه در ادبیات کهن پارسی بارها به کار رفته است مثلاً فردوسی می گوید:

ز دینار و گوهر هزاران هزار

که آن را مهندس ندارد شمار

سعدی نیز چنین سروده:

قصه به هر که می برم فایده ای نمی دهد

مشکلِ دردِ عشق را حل نکند مهندسی

در دیوان حافظ نیز چنین آمده:

طرب سرای محنت کنون شد معمور

که طاق ابروی یار منش مهندس شد

اگر واژه مهندسی را به «برقراری ارتباط و تعامل میان مؤلفه های یک سیستم با هدف ایجاد رفتار مطلوب» تعریف کنیم؛ کاربرد این واژه همراه با بسیاری از مفاهیم مادی و غیر مادی می تواند وجاهت داشته باشد. مهمترین ارکان واژه مهندسی را می توان در موارد ذیل خلاصه کرد:

الف. سیستم:

مهندسی در زمانی معنا پیدا می کند که با یک سیستم مواجه باشیم. سیستم، مجموعه ای از اجزای به هم وابسته است که در راه رسیدن به هدف معین با یکدیگر هماهنگ شده اند. سیستم، به شکل مجموعه ای یکپارچه، دارای ویژگی و توانایی هایی است که از جمع ویژگی ها و توانایی های اجزای (زیر سیستم ها) آن متفاوت است.

ب. نگاه جامع:

 مراد از نگاه جامع، اشتمال بر همة عناصر دخیل در یک سیستم است. لازمه مهندسی داشتن نگاه جامع به همه عناصر و اجزای سیستم می باشد.

ج. برنامه ریزی پیش از اجرا:

 مهمترین ویژگی در واژه مهندسی، مقدم بودن طرح، برنامه و نرم افزار بر عمل و سخت افزار است. روشن است برای داشتن برنامه مناسب، لازم است موضوع به خوبی شناخته شود؛ هدف به درستی تبیین گردد ؛ واقعیتها و امکانات موجود شناسایی گردد و برای رسیدن به هدف طرحی درانداخته شود.

د. عمل و سازماندهی:

یکی از مفاهیمی که از واژه مهندسی به ذهن انسان متبادر می شود، اقدام و عمل یک مهندس است. مهندس کسی است که به مقام تئوری و نظر اکتفا نمی کند و برای رسیدن به اهداف خود، دست به اقدام می زند. مهندس علاوه بر اقدام، وظیفة مدیریت و رهبری عوامل مؤثر در سیستم را نیز بز عهده دارد.

 

مفهوم فرهنگ:

درباره تعریف فرهنگ، نظریات متعدد و گاه متناقضی وجود دارد. برخی با تأکید بر اکتسابی بودن فرهنگ آن را چنین تعریف کرده اند: «مجموعه الگوها یا هنجارهای رفتاری است که از طریق یادگیری از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد.» گاهی نیز فرهنگ را به «راه و رسم زندگی جامعه» تعریف کرده اند. ماتیو آرنولد از متفکران اهل ادب انگلیس به جنبة آرمانی فرهنگ و شکل گیری آن از مجموعه ارزش ها توجه دارد از دیدگاه وی فرهنگ، عبارت است از: «جستجوی کمال مطلق، به یاری قرار گرفتن بهترین اندیشه ها و گفته ها در باب مطالبی که بیشترین ارتباط را با ما دارد.»

وی مفهوم فرهنگ را به عنوان اصلی که بر همة فعالیت های جامعه نظارت دارد معرفی می کند. بومن نیز تعریفی شبیه به تعریف آرنولد ارائه می کند. با این وجود بسیاری از جامعه شناسان بر تعریف تایلر به عنوان جامع ترین تعریف تأکید می ورزند. وی می گوید: فرهنگ عبارت است از مجموعه پیچیده ای از علوم، دانش ها، هنرها، افکار و اعتقادات، قوانین و مقررات، آداب و رسوم، سنت ها و به طور خلاصه کلیه آموخته ها و عاداتی که یک انسان به عنوان عضو جامعه اخذ می کند.

با چشم پوشی از مباحث مفصلی که در این مقام وجود دارد و با انتخاب دیدگاه حداکثری، می توان فرهنگ را به «کلیت هم تافتة باورها، ارزشها، آرمانها، دانش ها، هنرها، فنون، آداب و فعالیتهای اجتماعی به عنوان بخش ذهنی فرهنگ؛ و تمدن به عنوان بخش عینی آن» تعریف کرد.] بنابراین تعریف، مهمترین ارکان واژه فرهنگ موارد ذیل می باشد:

الف. تعریف حداکثری از فرهنگ:

 در این تعریف علاوه بر داخل دانستن تمدن در فرهنگ، به بخش ذهنی فرهنگ نیز نگاه حداکثری شده و آن را در بالاترین حد از تعامل با عوامل دیگر فرض کرده ایم.

ب. نگاه سیستمی به فرهنگ:

 در این تعریف فرهنگ، کلیت هم تافته ای است که اجزای آن با یکدیگر ارتباط سیستمی دارند. بنابراین اگر فرهنگ را یک سیستم بدانیم؛ مهندسی فرهنگ، مهندسی سیستم فرهنگ است. یعنی برای مهندسی فرهنگی لازم است اجزای فرهنگ را در جای خودشان قرار دهیم و تعامل آنها را به خوبی با هم برقرار کنیم.

اهمیت فرهنگ در زندگی فردی و اجتماعی

با توجه به تعاریفی که از فرهنگ ارائه شد می توان به اهمیت آن در حیات فردی و نظام اجتماعی پی برد. مجموعه دانش ها، نگرش ها، عادات، رسوم و... که شکل دهنده فرهنگ یک جامعه می باشند از سویی موجب انسجام اجتماعی و یکپارچگی ملی و حتی وحدت نوع بشر می باشد و به همین دلیل وایت، کارکرد فرهنگ را ایمن و با دوام ساختن زندگی نوع بشر می داند. و از سوی دیگر همین عوامل نقش مهمی در شکل گیری شخصیت فردی دارد. از این رو گفته می شود: جامعه، فرهنگ و شخصیت، آنچنان با یکدیگر پیوستگی دارد که به نظر می رسد پژوهندگان به هنگامی که سعی می کنند آنها را از یکدیگر جدا کنند دچار اشتباه شوند.

 از آنچه گذشت روشن می شود که چرا انسان را موجودی فرهنگی بلکه تنها موجود فرهنگی تعریف کرده اند و نیز در مطالعات جدید سعی می شود انسان را از این بعد یعنی بعد فرهنگی مورد مطالعه قرار دهند و اساساً شاخه ای در علوم به نام انسان شناسی فرهنگی نزج گرفته است.

به همین دلیل است که مقام معظم رهبری در فرمایشات خود بر مسئله فرهنگ تأکید فراوان دارند.

برای نمونه به جملات ذیل توجه کنید:

«فرهنگ یک جامعه اساس هویت آن جامعه است»

«عاملی که یک ملت را به رکود و خمودی یا تحرک و ایستادگی یا صبر و حوصله یا پرخاشگری و بی حوصلگی یا اظهار ذلت در مقابل دیگران یا احساس غرور و عزت در مقابل دیگران یا به تحرک و فعالیت تولیدی یا به بیکاری و خمودی تحریک می کند فرهنگ ملی است.

«فرهنگ، به عنوان شکل دهنده به ذهن و رفتار عمومی جامعه است. اندیشیدن و تصمیم گیری جامعه بر اساس فرهنگی است که بر ذهن آنها حاکم است.»

«فرهنگ، به عنوان جهت دهنده به تصمیمات کلان کشور ـ حتی تصمیم های اقتصادی، سیاسی و مدیریتی است. وقتی ما می خواهیم ساختمان بسازیم و شهرسازی کنیم در واقع با این کار داریم فرهنگی را ترویج می کنیم یا تولید می کنیم یا اشاعه می دهیم.»

مفهوم مهندسی فرهنگی

با توجه به مطالب گذشته مفهوم مهندسی فرهنگی و اهمیت آن به خوبی آشکار می شود. از مباحث نوینی که در طول دهة اخیر در سطح کشورهای صنعتی مطرح گردیده است مهندسی فرهنگی است. البته این مفهوم در غرب بسیار اخص از آن چیزی است که در این مقاله مورد توجه است.

با توجه به بیانات مقام معظم رهبری، مهندسی فرهنگی سه وظیفه مهم یعنی ارزیابی وضعیت فرهنگی موجود، تعیین فرهنگ آرمانی یا همان وضعیت فرهنگی مطلوب و ارائه برنامه، ارائه طریق یا همان تعیین چگونگی رسیدن به وضعیت مطلوب را بر عهده دارد. ایشان می فرمایند: یکی از مهم ترین تکالیف ما در درجه اول مهندسی فرهنگ کشور است؛ یعنی مشخص کنیم که فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی و حرکت عظیم درون زا و صیرورت بخش و کیفیت بخشی که اسمش فرهنگ است و در درون انسان ها و جامعه به وجود می آید چگونه باید باشد، اشکالات و نواقصش چیست و چگونه باید رفع شود؛ کندی ها و معارضاتش کجاست؟

 

استعاره مهندسی فرهنگی :

   یکی از خطیرترین نقشهای رهبری (دام ظله) ، تعیین چهارچوب فکری صحیح و مناسب جهت شکل دهی اذهان و پیروان است . اهمیت این موضوع تا بدان جاست که پیوران واقعیتها و مسائل پیرامون خود را با توجه به جهارچوبی که رهبر در اذهان پیرامون ترسیم میکند ، تعبیر و تفسیر میکنند .

  این پدیده را چهارچوب بخشی یا معنابخشی به رفتار دیگران تعریف میکنند . کاربرد الفاظی که معانی این موضوع را به ذهن برساند در صنعت ادبیات تحت صنعت استعاره مرسوم است ، بدین معنی که نویسنده قسمتی از اجزاء تشبیه را حذف مینماید . بنابراین در فرهنگ نیز با استفاده از این موضوع با بزرگ نمایی مسائل مهم و ضروری و تعیین چهرچوبی برای رفع مشکلات و چالشهای موجود از استعاره مهندسی فرهنگی استفاده مینماییم .

بایسته های مهندسی فرهنگ:

با توجه به بحث های پیشین می توان نتیجه گرفت برای مهندسی فرهنگ کشور باید:

1ـ فرهنگ، عناصر و مقولات فرهنگی و نقش ویژه آنها را در شکل گیری فرد و جامعه به خوبی شناخت.

2ـ باید با نگاهی جامع، همه ابعاد فرهنگی مانند دانش ها، نگرش ها، هنر، آداب، رسوم و... و تأثیر هر کدام بر یکدیگر را مورد بررسی قرار داد.

3ـ وضعیت فعلی فرهنگ کشور باید واقع بینانه و مبتنی بر پژوهش های میدانی شناخته شود.

4ـ نقاط ضعف فرهنگ کشور و خطرهایی که جامعه اسلامی را تهدید می کند و بر آن تأثیر منفی می گذارد به خوبی مورد سنجش قرار گیرد. یقیناً آسیب شناسی یکی از عوامل مهم برنامه ریزی فرهنگی می باشد.

5ـ نقاط قوت فرهنگ کشور به عنوان سرمایه های عظیمی که می تواند دستمایه اصلی تحولات تکاملی فرهنگی باشد شناخته شود.

6ـ وضعیت مطلوب و آرمانی فرهنگ کشور یا همان جامعه آرمانی (اتوپیای) اسلام با توجه به تمامی ابعاد و زوایای آن (آگاهی ها، اعتقادات، هنرها، اقتصاد، سیاست، معماری، لباس و...) تبیین شود.

7ـ برای حرکت از وضع موجود و رسیدن به وضعیت مطلوب، نقشه راه که نشان دهنده تمامی مراحل می باشد طراحی و برنامه ریزی شود.

8ـ اقدامات عملی لازم برای اجرای مرحله ای این حرکت عظیم آغاز شود.

 

امکان و ضرورت مهندسی فرهنگی:

برخی معتقدند کنترل عناصر فرهنگ ساز جامعه امری محال و یا حداقل غیر ضروری می باشد. مقام معظم رهبری درباره امکان ایجاد تحولات فرهنگی چنین می فرمایند: فرهنگ یک ملت را می شود با عوامل تأثیرگذار به تدریج عوض کرد. یک ملتِ از لحاظ فرهنگی عزیز را به یک ملت توسری خور و ضعیف تبدیل کرد، متقابلاً یک ملت تنبل را می شود به یک ملت زرنگ تبدیل کرد این رنگ ثابت لایزالی و لایزولی نیست.

درباره اهمیت و ضرورت این مسئله نیز ایشان چنین می فرمایند:

«یکی از مهمترین تکالیف ما در درجة اول مهندسی فرهنگ کشور است.»

«مهندسی فرهنگ و مهندسی و مدیریت فرهنگی دارای اهمیت و ضرورت و امکان پذیری است.»

شایسته توجه است که گرچه فرهنگ یک مقوله کثیر الاضلاع است و پیش تر نیز اشاره شد که عناصر سازنده فرهنگ بسیار متنوع می باشند و همین امر، مهندسی فرهنگی را بسیار پیچیده و دشوار بلکه ناممکن می نمایاند ولی توجه به این نکته نیز لازم است که زیربنایی ترین عنصر سازنده فرهنگ، اعتقادات یک جامعه و مبانی ارزشی برخاسته از آنهاست. والرشتاین در یکی از مقالات خود به طور مبسوطی به بررسی فرهنگ و منازعه های ایدئولوژیک در عرصة فرهنگی در نظام جهانی پرداخته است.

به همین دلیل در مباحث جامعه شناسی، توسعه فرهنگی را به فرایندی که با ایجاد تغییرات در حوزه ادراکات سپس ارزش ها و پس آن گرایش های انسان به وجود می آید تعریف می کنند. بنابراین در مهندسی فرهگی باید توجه ویژه ای به زیربناهای فرهنگ بشود. بدیهی است که تعیین نظام اقتصادی، نظام سیاسی، نظام قضایی، نظام ارزشی، نظام تعلیم و تربیت و... بستگی دارد به اینکه انسان، مبدأ پیدایش و نقطه عزیمت او و جهان هستی را چگونه تعریف کنیم. از همین رو است که مبانی فکری و اعتقادی جامعه، زیربنای فرهنگ آن جامعه دانسته می شوند. در ادامه مقاله این بحث روشن تر خواهد شد.

 

متولیان مهندسی فرهنگ

مهندسی فرهنگ در هر کشوری با توجه به قوانین حاکم و شرایط خاص آن کشور بر عهده گروه ها، سازمان ها یا افراد خاصی قرار داده می شود. در کشور ایران این امر مهم از سوی مقام معظم رهبری بر عهدة شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفته است. ایشان می فرمایند: شورای عالی انقلاب فرهنگی را در واقع باید اطاق فرمان فرهنگی کشور یا ستاد عالی فرهنگی و علمی دستگاه های کشور اعم از دستگاه های فرهنگی و سایر دستگاه ها و مرکز مهندسی فرهنگی کشور به حساب آورد. ایشان همچنین می فرمایند: مهندسی فرهنگی کشور منحصراً توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی امکان پذیر است.

ممکن است گمان شود که آیا با توجه به دستگاه های عریض و طویلی مانند مجلس شورای اسلامی، دولت یا مجمع تشخیص مصلحت آیا باز هم باید مهندسی فرهنگی را از شورای عالی انقلاب فرهنگی توقع داشت. مقام معظم رهبری در این زمینه می فرمایند: «این مجموعه (شورای عالی انقلاب فرهنگی) در کشور، بی بدیل است، در مدیریت راهبردی فرهنگی، ما به غیر از این مجموعه، هیچ مرکزی را در کشور نداریم. بخش های مختلف چه دولت، چه مجلس، چه حتی مجمع تشخیص مصلحت وظایفی دارند اما هیچ کدام وظیفه ای را که این شورا بر عهده دارد بر عهده ندارند.»

 

مراحل و مصادیق مهندسی فرهنگی

مهندسی فرهنگی را می توان از ابعاد گوناگون ارزیابی کرده و با توجه به شیوه نگرش، مراحل و موضوعات مختلفی را مد نظر قرار داد. بنابر یک دیدگاه، مهندسی فرهنگی عبارت از چهار مرحلة اصلی است که در طول یکدیگر قرار می گیرند:

شناسایی و رصد فرهنگی ؛ تبیین مدلهای فرهنگی ؛ برنامه ریزی فرهنگی ؛ مدیریت و نظارت فرهنگی.

از سوی دیگر حوزه فرهنگ، خود دارای زیر مجموعه هایی همچون: فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی، فرهنگ تخصصی و فرهنگ سازمانی می باشد. مهندسی فرهنگ کشور به این معناست که فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی، فرهنگ تخصصی و فرهنگ سازمانی به یک نظم خاص برسند تا دستیابی به اهداف مورد نظر میسر گردد. با این دیدگاه همه دستگاه ها و سازمان های کشور در موضوع فرهنگ نقش دارند.

در این حوزه در بخش فرهنگ ملی، تقویت دروسی چون درس تاریخ تمدن و فرهنگ اسلامی نقش مؤثری در ارتقای و تقویت فرهنگ ملی و ایجاد خودباوری و عزت نفس ملی در برابر سایرین، خواهد داشت. همچنین در حوزه فرهنگ عمومی، فرهنگ تخصصی و فرهنگ سازمانی با زیر مجموعه هایش، دروسی چون اخلاق اسلامی و درس تفسیر قرآن و نهج البلاغه می تواند بسیار راهگشا باشد. انتخاب موضوعات و مباحث اینگونه دروس متناسب با مباحثی چون فرهنگ ازدواج، خانواده، اداره و کارمندی و کارگری و لباس و پوشش که در مباحث اخلاقی و آیات و روایات منقول از ائمه معصومین(ع) به شکل بسیار گسترده و متنوعی از آن بحث شده است، در این حوزه تأثیر فراوانی خواهد داشت. با این وصف اساتید معارف با تیزبینی و موضوع شناسی دقیق سهم به سزایی را در رشد و ارتقای فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی و تخصصی و فرهنگ سازمانی ایفا خواهند نمود و با توجه به تبیین این موارد از طریق آیات و روایات می توانند به یک نظم و انسجام و ارتباط منطقی خاص بین این موارد برسند که این انسجام و ارتباط منطقی بخش بزرگی از مهندسی فرهنگی کشور به حساب می آید.

 

نقش نظام فکری در مهندسی فرهنگی استان

همانگونه که اشاره شد نظام فکری و اعتقادی هر جامعه مهم ترین رکن شکل دهنده فرهنگ آن جامعه می باشد. تأثیر نظام فکری بر فرهنگ یک جامعه توسط هیچ کس قابل نفی نیست. اما آنچه مهم است این است که دستگاه متولی مهندسی فرهنگی تا چه میزان باید این نظام را در مدل فرهنگی دخیل کند. آیا متولیان فرهنگی باید به افراد اجازه دهند با سلایق و باورهای خود، خرده فرهنگ هایی رابسازند تا از مجموع آنها نظام فرهنگی شکل گیرد؛ یا اینکه با کنترل دقیق، رخصت شکل گیری خرده فرهنگ هایی بر اساس باورهای فردی را ندهند ؟

مقام معظم رهبری با مفروغ دانستن برتری نظام فکری اسلام بر کلیه نظام های فکری دیگر ، می فرمایند: برخورد افراطی [با مقوله فرهنگ] از دو سو متصور است: یکی اینکه مقوله فرهنگ را مقوله ای غیر قابل اداره و غیر قابل مدیریت بدانیم . مقوله ای رها و خود رو که نباید وارد آن شد... در مقابل، تفکر افراطی دیگری وجود دارد که سختگیر، خشن و نظارت کنترل آمیز بسیار دقیق است. این تفکر هم به همان اندازه غلط است.

...نمی شود ما میدان را رها کنیم تا دیگران هرکاری که می خواهند بکنند. امروز همان کسانی که دم از آزادی و لیبرال بودن می زنند، پیچیده ترین و دقیق ترین و ظریفترین شیوه کنترل را بر روی فرهنگ کشورهای خودشان ، بلکه سراسر دنیا اعمال می کنند.

بر این اساس، اصلی ترین وظیفه متولیان فرهنگ، مهندسی و مدیریت فرهنگ بر اساس نظام فکری اسلام است. مقام معظم رهبری در این خصوص می فرمایند: ... مجموعه ای لازم است که اینها را تصویر کند و بعد مثل دست محافظی هوای این فرهنگ را داشته باشد. نمی گویم به طور کامل کنترل کند؛ چون کنترل فرهنگ به صورت کامل نه ممکن است، نه جایز. اصلاً رشد فرهنگی با ابتکار و آزادگی و آزادی و میدان دادن به اراده هاست.

در این بخش نیز اساتید معارف با محتوای عمومی دروس معارف اسلامی می توانند با تبیین نظام فکری اسلام و تبلیغ و گسترش آن و ارائه مطلوب و مناسب آن به نسل جوان دانشجو که آینده سازان این کشور و نخبگان فکری و علمی کشور در زمان نه چندان دور خواهند بود، برتری این نظام فکری را برای آنها تبیین نموده و مطلوبیت آن را در ذهن این افراد برجسته و نهادینه نمایند. اعتقاد به برتری نظام فکری اسلام و پذیرش این برتری و حضور آن در ذهنیت عمومی جامعه به ویژه نخبگان و فرهیختگان جامعه تأثیر به سزایی در مهندسی فرهنگی بر اساس این نظام فکری خواهد داشت.

 

نقشه مهندسی فرهنگی کشور

برای اینکه همه دستگاه ها وکارکردهای آنان در جهت فرهنگ مطلوب سمت و سو بگیرد؛ نخست باید نقشه مهندسی فرهنگی یا همان مدل فرهنگی ترسیم شود. مدل فرهنگی روشی است که بر مبنایی مشخص، به برنامه ریزی فرهنگی « قابلیت ارزیابی، امکان تصمیم گیری و قدرت کنترل و تصمیم بهینه» می دهد. همانگونه که پیش تر نیز اشاره شد تهیه این نقشه وظیفه شورای عالی انقلاب فرهنگی است.

از سوی دیگر ضرورتی که برای اجرایی شدن نقشه فرهنگی کشور وجود دارد؛ اعمال مدیریت راهبردی فرهنگی است. مدیریت راهبردی دو وظیفه عمده بر عهده دارد:

1ـ شاخص های روشن و مشخصی برای هدف فرهنگی مشخص کند

 ۲ـ نرخ موجود و نرخ هدف را تعیین کند. در این مورد مقام معظم رهبری می فرمایند: باید تأثیر مجموعه کارهایی را که انجام می دهیم مشخص کنیم و بتوانیم بسنجیم که خروجی کارمان در مجموع نظام، در حوزه فرهنگ، چگونه است.

مدل فرهنگی نظام رحمانی

اگر اسلام را نظام فکری مورد پذیرش فرض کنیم ؛ می توان مدل فرهنگی زیر را با اقتباس از شیوه مدیریت کلان خداوند بر جهان هستی، مدل فرهنگی برتر دانست که کاملاً اسلامی و منطبق با ویژگی های فطری انسان است. این مدل فرهنگی که از این پس آن را با عنوان نظام رحمانی می شناسیم ، از دو رکن اصلی تشکیل شده است:

الف. رشد:

رشد لغتی است که در اصطلاح اسلامی مترادف با واژه مدیریت و رهبری با تمام شمول آن به کار می رود. در اصطلاح عرفی، رشد صفتی است که به اندام بدن نسبت داده می شود. ولی در اصطلاح فقه اسلامی، رشد به نوعی بلوغ روحی اطلاق می گردد.به عنوان مثال گفته می شود کودک پس از بلوغ جسمی باید به حدی از بلوغ روحی برسد که بتواند مدیریت صحیحی بر اموال خود داشته باشد. به عبارت دیگر ، رشد عبارت است از « شایستگی و لیاقت برای نگهداری و بهره برداری صحیح از سرمایه های زندگی» .

قرآن کریم درباره پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «این پیامبر که در تورات و انجیل از او یاد شده چیزهای خوب را حلال می کند و بدی ها را حرام می سازد و بار سنگین را از دوش ها بر می دارد و غل ها را از مردم باز می کند.»[35]

این روش راهبردی پیامبر که نیروهای بسته را آزاد می کند و استعدادها را شکوفا می سازد و از ضعیف ترین افراد، قویترین ملتها را می سازد؛ مبتنی بر چند امر است:

1ـ سرمایه های انسانی هر اجتماع، بزرگترین سرمایه های آنها است. اسلام به این سرمایه ها امنیت فراوانی داده است.

2ـ این سرمایه ها نیازمند اکتشاف و استخراج است.

3ـ انسانها دارای قوانین خاص خود هستند و اگر بخواهیم برای آنان برنامه ریزی فرهنگی کنیم لازم است آنان را بشناسیم. به بیان دیگر، قوانین حاکم بر رفتار انسانی را باید همچون قوانین فیزیک و شیمی کشف کرد؛ نه وضع.

نکته دیگر اینکه قرآن کریم در مدل حکومتی فرعون را رشید نمی داند. این در حالی است که فرعون از لحاظ فن آوری و پیشرفت در سطح بالایی قرار داشته است

 از اینجا می توان مهمترین قواعد نظریه رشد را در موارد زیر برشمرد:

1ـ صرف پیشرفت و افزایش تأثیر فرهنگی بر دیگران، نشانه رشد مدل فرهنگی نیست.

2ـ لازمه مدل فرهنگی رشید، توجه ویژه به انسانها و ابعاد وجودی آنها است.

3ـ مدل فرهنگی رشید، مدلی است که رشد مادی و معنوی انسانها را همزمان ارائه کند.

 

ب. رحمت:

از آنرو که ارائه نقشه فرهنگی مطلوب، فرع بر شناخت انسان است و این ضعف شناخت توسط اندیشمندان مختلف، منجر به ارائه الگوهای غلطی شده است؛ لازم است برای دستیابی به الگوی صحیح، به نحوه مدبّریت خداوند بر جهان هستی مراجعه کنیم و اصول مورد نیاز برای مدل فرهنگی را از این منبع اقتباس کنیم. زیرا خداوند است که انسان را خلق کرده و طبیعتاً او را می شناسد و روش برنامه ریزی برای او را می داند.

این مدل فرهنگی مبتنی بر اصل رحمت است که به عنوان راهبردی ترین محور اعمال مدیریت خداوند شناخته می شود. ربوبیت خداوند که همان مدیریت و مدبریت اوست؛ بر اساس رحمت سابقه خداوند شکل گرفته و قواعد و اصول مدیریت اسلامی نیز باید بازتابی از رحمت واسعه الهی باشد.

بنابراین، طراحی نقشه فرهنگی باید به گونه ای باشد که مواردی همچون: برائت، کرامت و مغفرت که زیر مجموعه اصل رحمت هستند، در آن لحاظ گردد.

ارتباط مدیریت رحمانی و نظریه رشد:

باید گفت این دو نظریه اسلامی به ضمیمه یکدیگر، مدل فرهنگی اسلامی را ارائه می دهند. چه بسا بهترین بیان برای ارتباط میان این دو نظریه آن چیزی باشد که خداوند متعال در قرآن مجید بیان می دارد: «رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَهَیِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا؛[37] پروردگارا ! ما را از سوی خودت رحمتی عطا کن و راه رشد را برایمان فراهم ساز. با این بیان این دو نظریه در طول یکدیگر قرار می گیرند و قادرند اصول مدل فرهنگی مورد نظر اسلام باشند.»

در پایان اشاره به این نکته حائز اهمیت است که با توجه به اینکه حکومت انبیا و پیامبر اکرم(علیهم السلام) و آن دسته از امامانی که دارای حکومت بوده اند، در راستای مدبّریت خداوند متعال و برگرفته از الگوی مدیریتی او بر جهان هستی است؛ روش فوق الذکر قابل استفاده از روش این بزرگواران نیز می باشد. علاوه بر اینکه حکومت امام زمان (ارواحنا لتراب مقدمه الفداء) نیز بر اساس همین روش وعده داده شده است. بر این اساس تقویت و نگاه جدید به دروسی چون تاریخ صدر اسلام و تاریخ ائمه(ع) می تواند الگوی مناسبی جهت برنامه ریزی فوق ارائه نماید.

در مجموع هرچند بحث مهندسی فرهنگی در کل، وظیفة شورای عالی انقلاب فرهنگی است ولی همانطور که در ضمن بحث بیان شد در مراحل مختلف این امر گروه های معارف اسلامی و استادان این دروس می توانند به شکل های مختلفی نقش آفرینی نمایند. هرچند دفاتر نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه ها نیز می توانند در حوزه فعالیت خود نیز دارای یک نقشه کامل فرهنگی و تدوین مهندسی فرهنگی باشند. اساساً طراحی دروس معارف اسلامی در دانشگاه ها از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی به همین منظور بوده است. رسالت اصلی استادان معارف اسلامی این است که دانشجویان عزیز را که سرمایه های ارزشمند و مدیران آینده جامعه می باشند با ابعاد مختلف اسلام آشنا کنند. تبیین نظام اعتقادی اسلام و دفاع عقلانی از آن، در درس مبانی نظری اسلام، تبیین نظام ارزشی اسلام، در درس اخلاق اسلامی، تبیین نظام سیاسی اسلام در درس انقلاب اسلامی، آشنایی با الگوهای بزرگ و نیز چگونگی بهره برداری از متون دینی در دو درس تاریخ اسلام و آشنایی با منابع اسلامی از مهم ترین اهداف این دروس می باشد که استادان معارف باید به آنها توجه وافی داشته باشند.

الگویی جهت مدیریت راهبردی فرهنگ :

در این دیدگاه ما با دو رویکرد متمایز در خصوص تصمیم ساز ی مواجه هسیتم که هریک از این دو در شرایط خاصض یاریگر مدیران یک سازمان در تصمیم گیری خواهد بود . در این زمینه استمداد از دو مدل متداول مدیریت راهبردی یعنی فرایند مدیریت راهبردی فرهنگ و نقشه  جهت پیاده سازی مهندسی فرهنگی بسیار مفید خواهد بود .

بدین ترتیب مهندسی فرهنگی را به عنوان استعاره در جهت برنامه ریزی ، پیاده سازی و ارزیابی سیاستهای خاص فرهنگی که از تحت عنوان فرهنگ مطلوب یاد میشود ؛ میتوان عنوان نهاد .

چالشهای فراروی مهندسی فرهنگی :

آنچنان که ذکر شد مهندسی فرهنگی به عنوان استعاره ای از رهیافت عقلایی و خردمندانه مدیریت راهبردی فرهنگ شناخته شده است . یک نظریه پرداز مشهور در این زمینه می فرماید : «هیچ چیز به اندازه یک تئوری خوب در راستای اعتلای نظریات   اثرگذار نیست»

در خصوص علوم طبیعی چهارچوب کاری این سیستم هارا عوض نمیکند ولی تئوریهای ارائه شده در چهارچوب علوم انسانی میتواند ذهیژن مدیران و محققان را منحرف نماید .

 اهمیت این موضوع تابدانجاست که ارائه راهکارهای نامناسب در حوزه فرهنگ نه تنها منجر به عدم توسعه و اغناء فرهنگی نمیشود ، بلکه زمینه افول و اضمحلال فرهنگی را نیز فراهم مینماید.

 

خطر افراط و تفریط در مهندسی فرهنگ

یکی از آسیب هایی که مهندسی فرهنگی را تهدید می کند افراط یا تفریط در این مقوله است. مقصود از افراط، کنترل شدید و بسیار سخت گیرانه نسبت به عناصر تشکیل دهنده فرهنگ و مقصود از تفریط رهاکردن این عوامل به حال خود می باشد. مقام معظم رهبری در این زمینه می فرمایند:

«ما نمی خواهیم با نگاه افراطی به مقوله فرهنگ نگاه کنیم. بایستی نگاه معقول اسلامی را ملاک قرار داد.»

 «ما نه معتقد به ولنگاری و رهاسازی هستیم، که به هرج و مرج خواهد انجامید، نه معتقد به سختگیری شدید، اما معتقد به نظارت، مدیریت، دقت در برنامه ریزی و شناخت درست از واقعیات هستیم.»         

نگرش منتج از نگاه استعاره گونه به فرهنگ :

آنچنان که میدانیم مقوله فرهنگ دارای وجوه ، سور و سطوح مختلفی است ، گستره معنایی فرهنگ به حدی است که یکی از محققین بیش از 160 تعریف در حوزه های مختلف فرهنگ گردآوری نموده است ، همچنین هریک از مکاتب مدیریتی از منظری خاص به مقوله فرهنگ نگریته اند ، یکی از محدودیتهای مهندسی فرهنگی به عنوان استعاره مدیریت راهبردی فرهنگ آن است که استعاره تنها  میتواند در خصوص شباهتهای میان دو پدیده به ارائه توضیح بپردازد ولی در مورد تفاوتهای آنان سخنی به میان نمی آورد .  

در خصوص واژه مهندسی فرهنگی نیز با توجه به بار معنایی آن ، این شبه بر اذهان ممکن است برسد که دست اندرکاران و مدیران کشور بر مقوله فرهنگ کنترل و احاطه تام و تمام داشته اند و همچنین فرهنگ مفهومی فیزیکی دارد.

در اینجا لزوم توجه به فرهنگ الزامی مینماید ، فرهنگ را مجموعه ای از انگیزاننده ها ، ارزشها ، باورها ، هویتها ، تفاسیر یا وقایع معنادار مشترک برای گروه ها و انتقال داداه شده میان نسلها میدانند .

واژه مشترک در این تعریف به معنای مشابهت ادارکات و پنداشتهای افراد نیست بلمه به معنای آنست که هر عضو در گستره الگوهای فرهنگی سهیم شده و در آن نقش آفرینی میکند .

 در آیات قران نیز وجود سلایق و گوناکونی ابناء بشر به عنوان یکی از معجزات خداون یاد شده است .

 

نگرش توصیفی به مقوله فرهنگ :

دسته بندی های متفاوتی در زمینه الگوهای مدیریتی ارائه شده است . از ان جمله مقوله بندی مکاتب مدیریتی در قالب الگوهای توصیفی و تجویزی است . به لحاظ نگرش چند وجهی به مهندسی فرهنگی در ان بخش سعی در بازشناسی مهندسی فرهنگی با دو نگرش توصیفی سلسله مراتب و پویا داریم .

گسترش نهادهای شرکت های فراملیتی و جهانی شدن ، نشان از کمرنگ شدن مرزهای سیاسی و تحدیدهای مرزی است ، یکی از وجوه و صور بارز در مواجهه دو فرهنگ ، ماهیت برتری طلبی دو فرهنگ نسبت به یکدیگر است . بدین معنی که پیوستگی تنگاتنگ مابین فرهنگ و پیشرفت اجتماعی و تمدن و موفقیت در امور زیبا شناختی به معنای فرهنگ افزوده است .

 رسالت سازمان تبلیغات اسلامی :

با توجه به مطالب ذکر شده از آنجا که اصلی ترین رسالت سازمان تبلیغات اسلامی ترویج فرهنگ دینی است می بایست با برنامه ریزی های راهبردی و همه جانبه و استفاده از منابع انسانی متعهد و مجرب به این مهم دست یافت و با توجه به نقش و رسالت تأثیرگذار روحانیون به ویژه روحانیون مستقر در مناطق ، اگر بحث تبلیغ و پند و اندرز و نصیحت جایگاه واقعی خود را پیدا کند در آن صورت شاهد زدودن آسیب ها از جامعه و رفتن به سمت و سوی توسعه مبانی و آگاهی و بینش ها خواهیم بود . روحانیون ما باید امروز به تمام مسائل جاری کشور و علوم جامعه شناسی و روانشناسی آشنا باشند تا در یک فرایند مستمر و تدریجی بتوانند با برقراری ارتباط مناسب امور را به شکل کارآمد به پیش ببرند پس می توان با برگزاری دوره های آموزشی در قالب برنامه ها و موضوعات مختلف روحانیون را بیشتر در جریان این امور و مسایل قرار داد و در این کارگاهها روحانیون با دو ابزار دیداری و شنیداری ، مسائل را با بهره گیری از اساتید مجرب و خوش نام کشور درک و فهم کرده تا به عنوان یک خطیب توانا بتوانند نقش و رسالت خود را ایفا کنند . تبلیغ و استفاده از این ظرفیت بهترین و شایسته ترین راهبرد در پاسخگویی به مطالبات و پرسش های مردم با هدف آگاه سازی آنهاست .

با توجه به فضای مسموم تبلیغاتی و رسانه ای دشمن در به انحراف و به انزوا کشیدن آرمان ها و اندیشه های ناب و حقیقت اصلی اسلامی و دینی دشمن امروز به این نتیجه رسیده است که تنها راه مبارزه و غلبه بر نظام اسلامی ما مسموم و منحرف کردن افکار و اندیشه هاست و در این زمینه دست به تحرکات بسیار جدی زده است دشمنان با راه اندازی صدها سایت به اصطلاح خیرخواه اما در باطن انحرافی امروز قصد دارند اندیشه های خود را القا کرده تا شاید در سایه آن بتوانند اهداف خود را عملیاتی کنند . و نظر به اینکه دشمن امروز با به راه انداختن صدها کانال ماهواره ای یا سایت اینترنتی در یک جنگ نابرابر نرم سعی در پیاده کردن افکار و اندیشه های انحرافی خود و القای آن به جوانان دارد و این وظیفه خطیر روحانیون است که به روشنگری و آگاه سازی در جامعه کمک کنند . روحانیون با تبیین درست و واقعی جایگاه دین و رسالت اسلام و ارزش های آن می توانند ذائقه مخاطبان به ویژه جوانان را مملو از دلدادگی و دلبستگی به امور دینی و معرفتی کنند . که اگر احکام نورانی اسلام با لباس زیبا عرضه شود به جرأت می توان گفت هیچ اندیشه ای نمی تواند جایگزین این اندیشه مقتدر در دل ها و قلب ها باشد.

 

 برنامه های کوتاه مدت و دراز مدت اجرایی

بخش اول :

الف : بستر سازی مناسب برای حضور روحانیون آشنا و آگاه در استان به ویژه روند معکوس برگشت روحانیون تحصیل کرده و هجرت کرده بومی به قم و استانهای دیگر

ب : احصاء سطح علمی و فرهنگی موجود در مناطق مختلف با تاکید بر ( مذهب و ملیت ) و استفاده از توانایی های بومی و مناسبات فولکوریک  هر منطقه در تأثیرگذاری برنامه های فرهنگی

ج : ارتباط با نخبگان و مراکز دانشگاهی در جهت تعامل میان دستگاهی و استفاده از ظرفیت های مقابل ( البته با برنامه ریزی به صورت فعال از طریق پیشنهاد دهنده ( سازمان تبلیغات ) نه به صورت منفعل فقط در راستای برداشتن باری از مسئولیت های نهادهایی که با آنها تعامل می کنیم ) .

د :‌ ساماندهی و برنامه دهی به تشکلهای مردمی و ngo  های مذهبی و تأثیرگذار در راستای همسویی فعالیتهای آنان با اهداف کلان فرهنگی و رفع تضادهای عملکردی آنان در اجرای برنامه های مذهبی و فرهنگی

و : استفاده بهینه از فضای مجازی تبلیغ و گسترش فرهنگ آن ، از طریق فرهنگ سازی آموزشی ارائه خروجی های کاربردی و زمینه سازی نرم افزاری و سخت افزاری استفاده از فضاهای مجازی

بخش دوم ( ایجاد ظرفیت های جدید ) :

بخش دوم در دو حوزه زیر قابل احصاء می باشد :

الف ) نرم افزاری :

ø     استفاده از توانایی های طراحان فهرنگی با تأکید بر مطالعات راهبردی

ø     استفاده از چارچوب تئوریک مناسب در جهت بومی سازی طرح های فرهنگی

ø     ایجاد سیستم پویا و فعال در جهت بازخوانی طرح های اجرا شده و استفاده از ظرفیت  های بوجود آمده در اجرای طرحهای قبلی

ø      احصاء کارهای زمین مانده فرهنگی و تلاش در جهت برنامه ریزی ، طراحی و اجرای مطلوب

ø     طراحی سیستم میزان تأثیرگذاری طرحهای فرهنگی در مناطق مختلف و رصد خروجی طرحها  و تعیین میزان هماهنگی خروجی طرحها با اهداف کلان طرح

ø     ایجاد کارگروه رصد فرهنگی و اتاق فکر فرهنگی

ø     اجرای طرح ( الگو شهر فرهنگی ) در جهت الگو دهی مناسب بومی به دور از حساسیت های منطقه ای

ø     اجرای دقیق برنامه های محوری با رویکرد بومی

ø     راه اندازی پایگاه  کامل اطلاعات فرهنگی جهت رصد فرهنگی و برنامه ریزی های تأثیرگذار

ø     ارتقاء سطح نظام پیشنهادات با رویکرد طرح های بومی و تأثیرگذار و هدفمندی نظام پیشنهادات با رویکرد فرهنگی و دینی

ø     تطبیق فعالیت های موجود و آتی با سند راهبردی و برنامه چشم انداز بیست ساله نظام و سازمان و برنامه پنجم توسعه

ø     تعامل فعال با نهادهای فرهنگی و دینی و اجرای طرح های فرهنگی با همکاری فعال نهادهای دیگر در قالب گسترش فرهنگ ( عقد تفاهم نامه های همکاری ) و ایجاد گروههای مشترک برنامه ریزی

ø     تعامل سازنده با مقامات عالی اجرایی استان ، نماینده ولی فقیه و استاندار و مدیران کل و شفاف سازی سطح انتظارات آنان از مجموعه سازمان تبلیغات اسلامی

ø     تصحیح سطح انتظارات جامعه از سازمان تبلیغات اسلامی و معقول کردن این انتظارات با توانایی ها و مأموریتهای سازمان

 

ب سخت افزاری :

ø      تلاش در جهت بهبود سطح اعتبارات استانی و تغییر نگاه مسئولین عالی استان نسبت به حساسیت های فرهنگی از طریق گزارش دهی مطلوب ، رصد فرهنگی و ...

ø     تلاش در جهت تغییر نوع نگاه به اعتبارات فصل فرهنگ و هنر و جهت دهی این اعتبارات به سمت عناصر غیر مادی فرهنگ و فرهنگ دینی

ø     راه اندازی و تشویق تشکلهای قوی مردمی در جهت واگذاری برنامه های فرهنگی و دینی به آنان

ø     تقویت نقش نظارتی و هماهنگی و برنامه ریزی سازمان تبلیغات اسلامی عبور از نقشی اجرایی و مقطعی

ø     تهیه امکانات مناسب اداری منطبق با مأموریتهای سازمان و تلاش در جهت زیرساخت های اجرایی کامل دولت الکترونیک ، فضاهای مجازی در سطح وسیع در مکانهای فرهنگی و مذهبی و زیرمجموعه های اصلی و اقماری سازمان

ø     ایجحاد بستر مناسب در مدیریت یکپارچه با تأکید به آزادی عمل به مجموعه های تحت مدیریت و نظارت بر عملکرد آنها

ø     هویت بخشی به نیروهای انسانی تحت امر و تلاش در جهت ارتقاء نیازهای سخت افزاری و نرم افزاری مجموعه های کارشناسی تحت نظارت آنان